ഹംപി – മറന്നുപോയ സാമ്രാജ്യം

വളരെക്കാലത്തിനുശേഷം, കിട്ടുന്ന കുറച്ചു ദിവസത്തേക്കുള്ള നീണ്ട അവധി. ഈ യാത്രയുടെ ഒടുവിൽ  വളരെക്കാലത്തിനുശേഷം, കിട്ടുന്ന കുറച്ചു ദിവസത്തേക്കുള്ള നീണ്ട അവധി. ഈ യാത്രയുടെ ഒടുവിൽ  ഒരു ഡോക്യുമെൻ്ററി. അതായിരുന്നൂ, ഹംപിയിലേക്കു യാത്ര ആരംഭിക്കുമ്പോൾ മനസിൽ കണക്കുകൂട്ടിയിരുന്നത്. കാസറഗോഡ് ജില്ലയിലെ കാഞ്ഞങ്ങാടുനിന്നാണ് ഞാനും എൻ്റെ  ഏറ്റവും അടുത്ത സുഹൃത്തുമായ ഉണ്ണിയേട്ടൻ്റെ കൂടെ ഹംപിയിലേക്കു യാത്ര തിരിച്ചത്. മംഗലാപുരത്തുനിന്ന് ഹോസ്‌പെട്ടെ ബസ് പിടിച്ചു യാത്ര തുടങ്ങി. ഹോസ്‌കോട്ടയിൽനിന്നു ഹംപിയിലേക്കു ലോക്കൽ ബസ്സിൽ അടുത്തദിവസം ഉച്ചയോടെ  ഹംപിയിൽ എത്തിച്ചേർന്നു. അവിടെക്കണ്ട ആദ്യകാഴ്ചതന്നെ ആ തകർന്നു പോയ പട്ടണത്തിലേക്കു എന്നെ വല്ലാതെ ആകർഷിച്ചു. പലപല വലിപ്പത്തിലുള്ള ക്ഷേത്രങ്ങളും ചെറിയ ചെറിയ കുന്നുകളും അതിനുമുകളിലായി വിവിധതരം കെട്ടിടങ്ങളും അടുക്കിവച്ചതുപോലെ. 

1. 
   

അവിടെ എത്തിയതിനുശേഷം വിരൂപാക്ഷ ക്ഷേത്രത്തിനു അടുത്തായുള്ള  ഒരു ഹോംസ്റ്റേയിലാണ് ഞങ്ങൾ താമസിച്ചത്. മുറിയിൽനിന്ന് നോക്കിയാൽ പാടങ്ങളും അതിനുമപ്പുറത്തായി തുങ്കഭദ്ര നദിയും കാണാം. പാടത്തെ കാറ്റുകൊണ്ടപ്പോൾത്തന്നെ ഞങ്ങളുടെ യാത്രാക്ഷീണമെല്ലാം പകുതിയായ് മാറി! താമസസ്‌ഥലത്തിനടുത്തുനിന്നും ഊണും കഴിച്ചു.  ഉത്തരകർണാടകമായതിനാൽ, കർണാടകരീതിയും മഹാരാഷ്ട്രരീതിയും കൂടിക്കലർന്ന ഭക്ഷണമാണ് ലഭിച്ചത്. വലിയ ഹോട്ടലുകളൊന്നും അടുത്തുള്ളതായി തോന്നിയില്ല. അവിടെനിന്നും ഒരു ഓട്ടോറിക്ഷയിലാണ് ഞങ്ങൾ ഹംപി ചുറ്റിക്കാണാൻ ഇറങ്ങിയത്. 


കഥകളുറങ്ങുന്ന ചരിത്രാവശിഷ്ടങ്ങൾ ചിതറിക്കിടക്കുന്ന ഹംപി വിജയനഗരസാമ്രാജ്യത്തിന്റെ തലസ്ഥാനമായിരുന്നു. തുങ്കഭദ്രാനദിയുടെ തീരത്തു നിർമ്മിച്ചതിനാൽ നദിയുടെ പുരാതനനാമമായ 'പമ്പ 'എന്ന പേരിലാണ് ഹംപി ആദ്യകാലങ്ങളിൽ അറിയപ്പെട്ടിരുന്നത്. യുനെസ്കോയുടെ പൈതൃക പട്ടികയിൽ ഉൾപ്പെട്ട ഹംപി, ഇപ്പോൾ ആർക്കിയോളജിക്കൽ സർവ്വേ ഓഫ് ഇന്ത്യയുടെ സംരക്ഷണയിലാണ്. അതുകൊണ്ടുതന്നെ ആ പുരാതനനഗരം ഇപ്പോൾ ആധുനികമായ എല്ലാത്തരം ആധിപത്യങ്ങളിൽനിന്നും ഒഴിഞ്ഞു നിൽക്കുന്നു. ചരിത്രവും പഴങ്കഥകളും കൂടിക്കലർന്ന് നിറപ്പകിട്ടുള്ള ഒരു ഭൂതകാലം പേറുന്ന സുപ്രധാന സ്‌ഥലമാണ്‌ ഹംപി. മനസ്സിലൂടെ നിറം പിടിച്ചുവന്ന കഥകളാണ് അധികവും. കിലോമീറ്ററുകളോളം പരന്നു കിടക്കുന്ന നഗരാവശിഷ്ടങ്ങളുടെ കാഴ്ച എന്നെ വല്ലാതെ അലട്ടിക്കൊണ്ടേയിരുന്നു. 

ഭൂതകാലചരിത്രം കണ്ടിറങ്ങിയ ഞങ്ങളെ അവിടുത്തെ ഓരോ സമുച്ചയവും ഏറെ അത്ഭുതപ്പെടുത്തി. പതിനാലാം നൂറ്റാണ്ടിൽ വിജയനഗര സാമ്രാജ്യത്തിൻ്റെ തലസ്ഥാനമായി പരിലസിച്ചിരുന്ന ഹംപി അത്ഭുതങ്ങളുടെ കലവറതന്നെയാണെന്നു പറയാതിരിക്കാനാവില്ല. 

ശ്രീകൃഷ്ണദേവരായർ ആയിരുന്നൂ വിജയനഗരത്തിൻ്റെ പ്രസിദ്ധനായ ഭരണാധികാരി. രാജ്ഞിമാരുടെ അന്ത:പുരമാണ് ഞങ്ങൾ ആദ്യം കണ്ടത്. ലോകോത്തരം എന്നുവിശേഷിപ്പിക്കാവുന്ന തരത്തിലുള്ള ഇൻ്റർലോക്ക് ചെയ്താണ് ഈ കൊട്ടാരം നിർമിച്ചിരിക്കുന്നത്. വലിയ കല്ലുകൾ കൊണ്ടു കെട്ടിയ കോട്ടയ്ക്കകത്താണ് ഈ സമുച്ചയം. കോട്ടയുടെ നാലുവശങ്ങളിലും വലിയ ഉയരത്തിലുള്ള കാവൽ മന്ദിരങ്ങൾ ഉണ്ട്. ഈ കാവൽമന്ദിരങ്ങളിൽ സദാ കാവൽക്കാർ നിലയുറപ്പിക്കുമായിരുന്നു. കാവൽക്കാരെല്ലാരും ആയോധനകല വശമാക്കിയ സ്ത്രീകൾ തന്നെയായിരുന്നു. രാജ്ഞിമന്ദിരത്തിനു 
ഒരുവശത്തായി സാമാന്യം വലിയ ഒരു കുളവും ഉണ്ട്. 'ജലമഹൽ' എന്നാണ് അതറിയപ്പെട്ടിരുന്നത്. രാജ്ഞിയുടെ കൊട്ടാരത്തിൻ്റെ അടിത്തറ മാത്രമേ ഇന്നിവിടെ കാണാനുള്ളൂ. രാജ്ഞിയുടെ അന്ത:പുരം സ്‌ഥിതിചെയ്യുന്ന കോട്ടയ്ക്കത്തെ അത്ഭുതകരമായ ഒരു സൃഷ്ടിയാണ് 'ലോട്ടസ് മഹൽ' (Lotus Mahal). കോട്ടയ്ക്കകത്തു ജലമഹലിന്റെ കിഴക്കുവശത്തായാണ് പ്രസിദ്ധമായ ഈ കെട്ടിടം. വെല്ലം, ചുണ്ണാമ്പ്, കോഴിമുട്ട, മണ്ണ്, എന്നിവയുടെ മിശ്രിതം കൊണ്ടാണ് ലോട്ടസ് മഹലിൻ്റെ ഭിത്തികൾ തേച്ചിരിക്കുന്നത്. രണ്ടു നിലയുള്ള ഈ മന്ദിരത്തിനു മുകളിലേക്ക് കയറാനുള്ള വഴി ഒരുവശത്തുണ്ട്. വാസ്തുവിദ്യയുടെ വിസ്മയമായി നിലകൊള്ളുന്ന ലോട്ടസ് മഹൽ നാലുഭാഗത്തുനിന്നുനോക്കിയാലും ഒരേപോലെതന്നെ കാണുന്നു. ജലമഹലും ലോട്ടസ് മഹലും വെള്ളത്താൽ ചുറ്റപ്പെട്ടു കിടന്നവയാണെന്നു അവയുടെ ഘടന കണ്ടാൽത്തന്നെ മനസിലാകും. അലങ്കാരത്തിനായി വെച്ചിരുന്ന വിലപിടിപ്പുള്ള കല്ലുകൾ അടർത്തി മാറ്റിയതിൻ്റെ പാടുകൾ ഇന്ന് ലോട്ടസ് മഹലിന്റെ ഭിത്തിയിൽ കാണാം. രാജ്ഞിയുടെ കൊട്ടാരവളപ്പിനു പുറത്ത് കിഴക്കുവശത്തായി കുതിരാലയവും ആനപ്പന്തിയും ആനക്കാർക്കു താമസിക്കാനുള്ള പാർപ്പിടവും കാണാവുന്നതാണ്. അറബിക്- പേർഷ്യൻ- ഇന്ത്യൻ സംസ്കാരങ്ങളുടെ സമന്വയമാണ്‌ ആനപ്പന്തി.  

ഹോസ്‌പേട്ടിൽ നിന്ന് ഹംപിയിലേക്ക് വരുന്ന സന്ദർശകൻ ആദ്യംകാണുന്ന സ്മാരകം ‘കടുകുധാന്യ ഗണേശശില്പ’മാണ്. ഈ സ്മാരകം ഒരു തുറന്ന സമതല മണ്ഡപ മാതൃകയിലാണ്. ഇവിടെ വലിയ ഒരു ഒറ്റക്കൽ ശിൽപ്പം സ്‌ഥാപിച്ചിട്ടുണ്ട്. കടുകുധാന്യം പോലെ ഉരുണ്ട കല്ലിൽ കൊത്തിവെച്ച ഈ ശിൽപ്പം കന്നടയിൽ ‘ശശീഈവ് കാൽ ഗണപതി’ എന്ന പേരിൽ അറിയപ്പെടുന്നു. നാലുകൈകൾ ഉള്ള ഈ ഒറ്റക്കൽ ശിൽപ്പത്തിന് 2.4 മീറ്ററാണ് ഉയരം. പുറകിൽനിന്ന് നോക്കുമ്പോൾ ഈ ശിൽപ്പം പാർവതി മാതാവിൻ്റെ മടിയിൽ ഇരിക്കുന്നതുപോലെയാണ് പണികഴിപ്പിച്ചിട്ടുള്ളത്. കൊത്തുപണികൾ ഒന്നുമില്ലാത്ത കരിങ്കൽത്തൂണിലാണ് ഈ മണ്ഡപം പണിതീർത്തിട്ടുള്ളത്. 16 ആം നൂറ്റാണ്ടിൽ ആന്ധ്രാപ്രദേശത്തിൽ നിന്നും വന്ന ചില വ്യാപാരികളാണ് ഇതു പണികഴിപ്പിച്ചതെന്നു മണ്ഡപത്തിൽനിന്ന് കണ്ടെത്തിയ ലിഖിതം സൂചിപ്പിക്കുന്നു. ഫോട്ടോഗ്രാഫി ഇഷ്ടമായതുകൊണ്ട് കുറേനേരംകൂടി ഞങ്ങൾ അവിടെയെല്ലാം ചുറ്റിക്കറങ്ങി.

അതുകഴിഞ്ഞ് വിജയനഗരസാമ്രാജ്യത്തിനു മുൻപ് ഒൻപതാം നൂറ്റാണ്ടിൽ പണികഴിപ്പിച്ചതായി പറയപ്പെടുന്ന ഹേമകുട്ട കുന്നിൻമുകളിലെ ക്ഷേത്രങ്ങൾ കാണാൻ ഞങ്ങൾ പോയി. വ്യത്യസ്ത വലിപ്പമുള്ള മുപ്പതു ക്ഷേത്രങ്ങൾ സ്‌ഥിതി ചെയ്യുന്നസ്ഥലം. ക്ഷേത്രങ്ങൾക്കെല്ലാമായി ഏകഗർഭഗൃഹം, ദ്വിഗർഭഗൃഹം, ത്രിഗർഭഗൃഹം എന്നിവ വിജയനഗരസാമ്രാജ്യത്തിനു മുൻപ് ഉണ്ടാക്കിയതാണ് എന്നു കരുതുന്നു. സതീദേവിയുടെ ആത്മഹത്യക്കു ശേഷം, ശിവഭഗവാൻ കഠിനതപസ്സ് അനുഷ്ഠിച്ചിരുന്ന സ്‌ഥലമാണിതെന്നും ശിവൻ്റെ തപസ്സ് തടസപ്പെടുത്താൻ ദേവൻമാർ നിയോഗിച്ച പ്രേമത്തിൻ്റെ ദേവനായ മന്മഥഭഗവാൻ, ശിവൻ്റെ തൃക്കണ്ണ് തുറന്നപ്പോൾ ചാരമായിപ്പോയ സ്‌ഥലമാണിതെന്നും വിശ്വസിച്ചു പോരുന്നു. വിരൂപാക്ഷ ക്ഷേത്രത്തിൽ ശാന്തമായി ഇരിക്കുന്ന ശിവഭഗവാൻ്റെ മൂലസ്‌ഥാനം ഇവിടെയാണെന്നും കരുതപ്പെടുന്നു.

ഹേമകുട്ട കുന്നിൻ മുകളിലെ ക്ഷേത്രങ്ങൾ

ഹേമകുട്ട കുന്നിൽ മുകളിൽനിന്ന് തെക്കുഭാഗത്തേക്ക് ഇറങ്ങിയാൽ വിരൂപാക്ഷ ക്ഷേത്രത്തിൻ്റെ കിഴക്കേ ഗോപുരം വഴി ക്ഷേത്രത്തിൻ്റെ അകത്തുകടക്കാം. ഹംപിയിലെ ഏറ്റവും വലിയ വിശുദ്ധമായ ക്ഷേത്രമാണ് ഇത്. ചെറിയ ക്ഷേത്രമായിരുന്ന വിരൂപാക്ഷക്ഷേത്രം ഇന്നുകാണുന്ന വലിയ സമുച്ചയമായത് 16 ആം നൂറ്റാണ്ടിൻ്റെ ആദ്യപകുതിയിലാണ്. വിജയനഗര രാജാവായിരുന്ന ശ്രീകൃഷ്ണദേവരായർ 1520 AD യിലാണ് നീണ്ട ചതുരാകൃതിയിലുള്ള ഈ ക്ഷേത്രത്തെ വലുതാക്കിയത്. അദ്ദേഹത്തിൻ്റെ കിരീടധാരണത്തിൻ്റെ സമയത്താണ് ഇതു പണികഴിപ്പിച്ചത്. വിജയനഗര രാജാക്കൻമാരുടെ ഇഷ്ടദേവനായ ശിവഭഗവാനാണ് ഇവിടത്തെ പ്രതിഷ്ഠ. രംഗമണ്ഡപത്തിലുള്ള മനോഹരമായ ചിത്രങ്ങളാണ് ഇവിടത്തെ പ്രധാന ആകർഷണം. നിവേദ്യത്തോടുകൂടി മൂന്നുനേരവുമുള്ള പൂജകളാണ് ഇവിടെയുള്ളത്. വിരൂപാക്ഷ ക്ഷേത്രത്തിൻ്റെ കിഴക്കു ഭാഗത്ത് 750 മീറ്റർ നീളവും 35 മീറ്റർ വീതിയുമുള്ള വലിയ അങ്ങാടിയിൽ മാതംഗ കുന്നിൻചുവട്ടിലാണ് ‘എടൂറു ബസവണ്ണ’ എന്ന കൂറ്റൻ നന്തി ശിൽപ്പമുള്ളത്. രണ്ടുനിലയിൽ വിരൂപാക്ഷ ക്ഷേത്രം നോക്കിനിൽക്കുന്ന രീതിയിലാണ് ഈ ശിൽപ്പം.

വിരുപക്ഷക്ഷേത്രം

കഥകൾ ഏറെ പറയുവാനുള്ള വിട്ടില്ല ക്ഷേത്രത്തിലാണ് ഞങ്ങൾ അധികസമയവും ചിലവഴിച്ചത്. ഹംപിയിലെ ഏറ്റവും പ്രധാനപ്പെട്ട ക്ഷേത്രങ്ങളിൽ ഒന്നാണിത്. വടക്ക് തെക്ക് ഭാഗങ്ങളിലുള്ള ഗോപുരകവാടങ്ങൾ വഴി അകത്തേക്ക് പ്രവേശിക്കാവുന്നതാണ്. ‘വിട്ടലേശ്വര’എന്ന് അറിയപ്പെടുന്നത് ഈ ക്ഷേത്രമാണ്. ദേവരായ രണ്ടാമൻ്റെ കാലത്താണ് (1422 – 46 AD ) ക്ഷേത്രത്തിൻ്റെ കാമ്പ് നിലനിന്നിരുന്നതായി കരുതപ്പെടുന്നു. എന്നാൽ പിന്നീടുവന്ന രാജാക്കൻമാർ ഒട്ടേറെ വാസ്തുശില്പ ശൈലികൾ അതിൽ കൂട്ടിച്ചേർക്കുകയാണുണ്ടായത്. അതിൽ ശ്രീകൃഷ്ണദേവരായരാണ് ഏറ്റവും കൂടുതൽ സംഭാവന നൽകിയത്. പ്രധാന ദേവാലയത്തിനു പുറമേ, ദേവീവിഗ്രഹം, കല്യാണമണ്ഡപം, ഉത്സവമണ്ഡപം, നൂറു കൽമണ്ഡപം, കല്ലിൽ തീർത്ത രഥം, മുൻവശത്തായി ഗരുഡൻ്റെ ശിൽപ്പം എന്നിവയും നിർമ്മിച്ചിട്ടുണ്ട്. ഭാരതത്തിൻ്റെ അൻപതുരൂപ നോട്ടിൽ ഇടംപിടിച്ച രഥവും ഈ ക്ഷേത്രത്തിൻ്റെ മുന്നിലാണുള്ളത്. 12.5 മീറ്റർ ഉയരമുള്ള ഒരു ദീപസ്തംഭം ഇവിടെ നിലനിന്നിരുന്നതായി വഴികാട്ടി (Guide) പറഞ്ഞുതന്നു. പ്രധാന പ്രതിഷ്‌ഠയായ വിഷ്ണു വിട്ടിലയായി ഇവിടെ കുടികൊള്ളുന്നുവെന്നാണ് സങ്കല്പം..സന്താര ക്ഷേത്രത്തിൽ ഗർഭഗൃഹവും മറ്റു അക്ഷീണമണ്ഡപങ്ങളും ഉണ്ട്. നീളമുള്ളതും താഴ്ന്ന ഘടനാപരമായ തുറന്ന മഹാമണ്ഡപം, തുറന്ന തുറമുഖങ്ങളുള്ള അടഞ്ഞ ആർദ്രമണ്ഡപം, ആന്ദർലായയെ ഉയർത്തിപ്പിടിച്ച മൂടുപടം, പ്രകാര എന്നിവ ഉൾക്കൊള്ളുന്നു.

വിട്ടില്ല ക്ഷേത്രത്തിൻ്റെ കിഴക്കുഭാഗത്തായി വലിയ ഒരു അങ്ങാടി ഉണ്ട്. അതിൻ്റെ അറ്റത്തായി ഒരു ലോകപാവനി ടാങ്ക് ഉണ്ട്. ഗജജലാമണ്ഡപത്തിൽനിന്നും ക്ഷേത്രത്തിലേക്ക് വഴിതെളിക്കുന്ന പരമഹാരങ്ങൾ ഇവിടെ വെളിപ്പെടുത്തിയിട്ടുണ്ട്. പാതയുടെ ഇരുവശങ്ങളിലും കാണുന്ന കൽപ്പടവിൻ്റെ അവശിഷ്ടങ്ങൾ പുരാതന അങ്ങാടിയുടെ ഓർമ്മകൾക്ക് നിശബ്ദസാക്ഷ്യം വഹിക്കുന്നു.

പിന്നീടു ഞങ്ങൾ പോയത് നരസിംഹക്ഷേത്രം കാണാനാണ്. ലക്ഷ്മിനരസിംഹയുടെ വലിയ ഒറ്റക്കൽശിൽപ്പം ശ്രീകൃഷ്ണക്ഷേത്രത്തിനു സമീപത്താണ്. വിജയനഗരത്തിലെ ശിൽപ്പചാലകത്തിൻ്റെ ഏറ്റവും ശ്രദ്ധേയമായ രചനയാണിത്. കൃഷ്ണദേവരായരുടെ ഭരണകാലത്ത് 1528 ഇൽ കൃഷ്‌ണഭട്ട എന്ന വലിയ ഒരു കല്ലിൽ നിന്ന് 6.70 മീറ്റർ ശിൽപ്പവും വെട്ടിയെടുത്തു. ശിവൻ്റെ നാഗരഹതയുടെ ഈ ശിൽപ്പം, പത്മാസനത്തിൽ മകരത്തിണയോടും, യോഗപ്പട്ടികയുമൊത്ത് സീഷയുടെ കോണുകളിൽ കാണാം. ഇടതുവശത്തു ഇരിക്കുന്ന ലക്ഷ്‌മീവിഗ്രഹം ശിഥിലമാണ്. ലക്ഷ്മിയുടെ ഇടതുഭുജം മാത്രമാണ് ശിൽപ്പത്തെ ആലിംഗനം ചെയ്യുന്നത്. ദേവിയുടെ കുറച്ചുഭാഗം ദൃശ്യമാണ്. ബാക്കിയുള്ളത് നഷ്ടപ്പെട്ടുപോയിരിക്കുന്നു. ശില്പത്തിൻ്റെ തലയ്ക്കുമുകളിൽ വലിയൊരു പുള്ളിനാഗമുണ്ട്. മകരതോരണയ്ക്കു കീഴിലായി അലങ്കരിച്ച രണ്ടു തൂണുകൾ കൊണ്ടാണ് ശില്പത്തെ താങ്ങിനിർത്തിയിട്ടുള്ളത്. പുറത്തുള്ള വലിയ മണ്ഡപവും മറ്റു വാസ്തുവിദ്യ അംഗങ്ങളും നഷ്ടപ്പെട്ടതായിക്കാണാം. ഇതിനടുത്തായി 3 മീറ്റർ ഉയരമുള്ള ഒരു കൂറ്റൻ ശിവലിംഗം ഉണ്ട്. ശിവലിംഗത്തിൻ്റെ താഴ്ന്ന ഭാഗം വർഷം മുഴുവനും ജലത്തിൽ മുങ്ങിയിരിക്കുന്നു. തുങ്കഭദ്ര നദിയിൽ നിന്ന് ലഭ്യമാകുന്ന ഒരു കനാലാണ് ജലത്തിൻ്റെ ഉറവിടം. കെട്ടിടം ആകെ നശിച്ച അവസ്ഥയിലാണ്.

വിട്ടില്ല അങ്ങാടി

ഭൂഗർഭ ക്ഷേത്രത്തിൽ നിന്ന് രാജകൊട്ടാരത്തിൻ്റെ ഭാഗത്തേക്കാണ് പിന്നീട് ഞങ്ങൾ പോയത്. അവിടെ ‘ആയിരം രാമക്ഷേത്രം’ എന്നുപേരുള്ള സമുച്ചയമുണ്ട്. രാമായണക്ഷേത്രത്തിലെ ഹിന്ദുമത വിശ്വാസങ്ങളായ ‘കോമിക് സ്ട്രിപ്പു’കളിൽ ഒന്നായാണ് ഈ ക്ഷേത്രം കാണുന്നത്. പക്ഷേ വ്യത്യാസമുള്ളത്, കഥകൾ കൊത്തിവെച്ച, നീണ്ട ശ്രേണികളിലുള്ള ഈ ക്ഷേത്രത്തിലെ ചുവരുകളിലാണ്. ഇത് ഹംപിയിലെ yardstick ൻ്റെ വലിയ ക്ഷേത്രമല്ല. രാജകൊട്ടാരത്തിൻ്റെ ഹൃദയഭാഗത്ത് സ്ഥിതിചെയ്യുന്ന ക്ഷേത്രത്തിന് ചില പ്രത്യേകതകളുണ്ട്. . ഒന്നാമതായി, അത് രാജാവിൻറെ ദിക്കിൽ അല്ലെങ്കിൽ രാജകുടുംബത്തിലെ ഒരു സ്വകാര്യക്ഷേത്രമായി പ്രവർത്തിച്ചിരുന്നു. ഈ ക്ഷേത്രത്തിൻ്റെ പ്രാധാന്യം, രാജകീയസ്ഥലത്തുനിന്നും നോഡൽ സ്ഥലത്തുനിന്നും വിലയിരുത്താവുന്നതാണ് എന്നതാണ്. ഒരുപക്ഷേ തലസ്ഥാനത്തെ ഒരേയൊരു ക്ഷേത്രമാണിത് . ബാഹ്യാനുഭൂതികളാൽ അലങ്കരിക്കപ്പെട്ട ബാഹ്യഭിത്തികൾ. ഈ ക്ഷേത്രത്തിന് ‘ഹസാര രാമക്ഷേത്രം’ എന്ന പേരുകൂടി ഉണ്ട് .

റോയൽ എൻക്ലോഷർ, സെനൈനാ എൻക്ലോഷർ ഉപയോഗിച്ചു ബന്ധിപ്പിക്കുന്ന പൊടിപിടിച്ച പാത, അലയപ്രാകാരത്തിൽ കടന്നു പോകുന്നു. ഡാനിക്കിൻ്റെ എൻക്ലോഷർ, ഭൂഗർഭക്ഷേത്രത്തിൽ നിന്നുള്ള പാത ഈ പാതയിൽ വന്നുചേരുന്നു.

രാമക്ഷേത്രത്തിനു മുന്നിലായി വിജയനഗര സാമ്രാജ്യകാലത്ത് രാജകൊട്ടാരത്തിലേക്കുവന്ന ഒരു രാജകീയ തെരുവായിരുന്നു പാൻ-സുപാരി ബസാർ. അതിൽ കൂടുതലും നശിച്ചു പോയിരിക്കുന്നു. ഹംപി ബസാറിലോ വിട്ടില്ല ബസാറിലോ നിന്നു വ്യത്യസ്തമായി, പുരാവസ്തുഗോളുകളിൽ മാത്രമേ ഇതിൻ്റെ കൃത്യമായ വിന്യാസം നിലനിൽക്കുന്നുള്ളൂ. എന്നാലും ഹസാര രാമ ക്ഷേത്രത്തിനടുത്തായി ഏതാനും ബാക്കി ഭാഗങ്ങൾ കാണാം.

ഇവിടെനിന്നും അകത്തുകയറിയാൽ റോയൽ എൻക്ലോഷർ കാണാം. വലിയ ഒരു കോട്ടകെട്ട്. ഈ കോട്ടകെട്ട് പ്രദേശം വാഴുന്ന സാമ്രാജ്യത്തിൻ്റെ അധികാരത്തിൽ ആയിരുന്നു. ഇത് നൂറുകണക്കിന് ചതുരശ്ര മീറ്റർ സ്‌ഥലത്തു വ്യാപിച്ചു കിടക്കുന്നു. റോയൽ എൻക്ലോഷറിൽ പഴയ കാലത്തെ രസകരമായ നിരവധി അവശിഷ്ടങ്ങൾ ചിതറിക്കിടക്കുന്നു. മഹാനവമി ദിബ അഥവാ’ house of victory’ ആണ് ഈ പ്രദേശത്തെ ഭീമമായ കെട്ടിടഘടന. ഈ പ്രദേശത്തെ ഏറ്റവും ഉയരമുള്ള കെട്ടിടമാണിത്. റോയൽ എൻക്ലോഷറിലേക്കു പ്രവേശിക്കുമ്പോൾ ആദ്യം ശ്രദ്ധയാകർഷിക്കുന്നത് ഈ നിർമ്മിതിയാണ്. ദൂരെനിന്ന് കണ്ടാൽ ഇതു ഒരു സാധാരണ ഉയരമുള്ള ചതുരശ്ര അടി പോലെയാണ്. എന്നാൽ അടുത്തേക്കുപോകുമ്പോൾ വിശദാംശങ്ങൾ വെളിവാകുന്നു. മൂന്നുപാളികളിലായി ഒരു ഭിത്തി. ചതുരഘടനയിലാണ് ഈ ഘടന നിർമ്മിച്ചത്. മുകളിലെത്താൻ പ്രധാനമായും രണ്ടുപടികളുണ്ട്. കിഴക്കുഭാഗം ആനകളുടേയും കുതിരകളുടേയും മറ്റു പലതിൻ്റേയും രൂപങ്ങളാൽ അലങ്കരിച്ചതാണ്.

മുകളിൽ വളരുന്ന ക്യാമ്പസ്. മഹത്തായ കാഴ്ചകൾ. അവിടെ ഒരു ഇരട്ട നടക്കാവ് സ്ഥിതി ചെയ്യുന്നു. ഒരുപക്ഷേ ഇത് ചടങ്ങുകൾക്കിടയിൽ ഒരു സേവന പടിക്കെട്ടായി ഉപയോഗിച്ചിരുന്നിരിക്കാം. മൂന്നു പാളികളുള്ള പ്ലാറ്റ്ഫാമുകൾ അടിസ്ഥാനപരമായി രൂപകല്പനചെയ്തിട്ടുണ്ട്. ശില്പങ്ങൾ ചങ്ങലകൾ പോലെയാണ്. ആനകൾ ഒന്നിനുപിന്നിൽ മറ്റൊന്ന് എന്ന തരത്തിൽ. പറങ്കികളും അറബികളും ചൈനീസ് സഞ്ചാരികൾക്കും കഥകൾ പറഞ്ഞു കൊടുക്കുന്ന ഫോട്ടോഗാലറി ആയിട്ടാണ് ഓരോ കഥയും കൊത്തിവച്ചിട്ടുള്ളത്. വർഷംതോറും നടക്കുന്ന ആഘോഷങ്ങൾ ചിത്രത്തിൻ്റെ പ്രതീകങ്ങൾ രൂപേണ അവർക്കു ലഭിക്കുമായിരുന്നു. ഒറീസയിലെ ഉദയഗിരി മേലുള്ള വിജയത്തിൻ്റെ ഓർമ്മയ്ക്കായി കൃഷ്ണദേവരായരാജാവ് ഇത് നിർമ്മിച്ചുവെന്നു കരുതപ്പെടുന്നു. ഈ പ്ലാറ്റ്ഫാം തുടർച്ചയായി അധികാരത്തിൽ വന്ന രാജാക്കന്മാർ ഉപയോഗിച്ചുവന്നതാണെന്ന് പുരാവസ്തുഗവേഷകർ വിശ്വസിക്കുന്നു. ഒൻപതുദിവസവും ഒൻപതുരാത്രിയും നീണ്ടുനിൽക്കുന്ന ആഘോഷവേളകൾ ആയിരുന്നുവത്രേ. രാജകീയമൃഗങ്ങളുടെ പ്രദർശനവും, ഗാനാലാപനവും, സംഗീതപ്രേമികളുടെ അവതരണങ്ങളുമെല്ലാം ഉണ്ടായിരുന്നു. നവരാത്രി ആഘോഷങ്ങളും മറ്റും നേരിട്ടുകാണാൻ രാജാവ് ഈ പ്ലാറ്റ്ഫോം ഉപയോഗിച്ചിരുന്നു. വർഷാവർഷം രാജ്യത്തിൻകീഴിലുള്ള വിവിധ പ്രവിശ്യകളുടെ ഗവർണർ തലസ്ഥാനം സന്ദർശിക്കുക വഴി രാജകീയ ഭരണകൂടത്തോടുള്ള ഉള്ള അവരുടെ വിശ്വസ്തത കൂടുതൽ ഉറപ്പിച്ചിരുന്നു. രാജാവിനെ സംബന്ധിച്ചിടത്തോളം സാമ്രാജ്യത്വമേളവും അധികാരവും പ്രകടിപ്പിക്കുന്നതിനുള്ള ഒരു വേദിയായിരുന്നൂ അത്. ഇതിൻ്റെ അടുത്ത കാലഘട്ടത്തിൻ്റെ വരവും അതിൻ്റെ തുടർച്ചയുമാണ് മൈസൂർ കൊട്ടാരത്തിലെ ദസറകാലത്ത് സംസ്ഥാന തലസ്ഥാനത്ത് പിന്നീടുവരുന്നത്.

ഹംപിയിലേക്കുള്ള പ്രധാനപാതയിൽ ‘അഷ്ടഭുജ വാട്ടർ പവലിയൻ’ (octagonal bath) സ്ഥിതി ചെയ്യുന്നു. അഷ്ടഭുജ രൂപത്തിൽ നിർമ്മിച്ച ഭീമാകാരമായ ഒരു കുളക്കടവായാണ് ഈ കെട്ടിടത്തിൻ്റെ പേര് സൂചിപ്പിക്കുന്നത്. അണക്കെട്ടിൻ്റെ ആകൃതിയിലുള്ള ഒരു പ്ലാറ്റ്ഫോം മധ്യഭാഗത്തും തൂണുകളുള്ള വരാന്ത ചുറ്റുപാടുമായി രൂപകൽപ്പന ചെയ്തിരിക്കുന്നു. വരാന്തയ്ക്കും പ്ലാറ്റ്ഫോമിനും ഇടയ്ക്കുള്ള ഭാഗം വെള്ളം നിറഞ്ഞതായിരുന്നു. അതിൻ്റെ പടിഞ്ഞാറുഭാഗത്ത് നിരവധി കൊട്ടാരങ്ങളുടെ നാശാവശിഷ്ടങ്ങളും കാണാം.

Octagonal Bath

ഇവിടെനിന്നും കുറച്ചു മുന്നോട്ടുപോയാൽ പോകുമ്പോൾ, കമലാപുരം – ഹംപി പ്രധാന പാതയിൽ നിന്നും രാജകീയസ്ഥാനത്തേക്ക് പ്രവേശിക്കുമ്പോൾ കാണുന്ന ആദ്യത്തെ ഭീമാകാരമായ ഘടനയാണ് ‘രാജ്ഞിയുടെ കുളി’ അഥവാ queens bath. ചില ദുരൂഹമായ കാരണങ്ങളാൽ ഇത് രാജ്ഞിയുടെ കുളി എന്നുവിളിക്കപ്പെട്ടു. ഇത് രാജാവിൻ്റേയും ഭാര്യമാരുടേയും രാജകീയമായ ഒരു സുഖവാസ സമുച്ചയം ആവാനാണ് സാധ്യത. പുറംഭാഗത്തുനിന്ന് നോക്കിയാൽ ഇത് ഒരു ചതുരശ്ര അടി കെട്ടിടമാണ്. എന്നാൽ അകത്തുവരുമ്പോഴുള്ള കാഴ്ച തികച്ചും വ്യത്യസ്തമാണ്. ഈ ഭാഗത്ത് ഒരു വലിയ തുറന്ന കുളത്തിന് അഭിമുഖമായാണ് ഒരു കെട്ടിടം ഉള്ളത്. കുളത്തിലേക്ക് പ്രവേശിക്കുന്നതിന് ധാരാളം വഴികളുണ്ട്. കുളത്തിനു അഭിമുഖമായി ബാൽക്കണി കളും കാണാം.. ബാൽക്കണികൾ ചെറിയ ജാലകങ്ങൾകൊണ്ട് അലങ്കരിച്ചിരിക്കുന്നു,

പട്ടണത്തിനു സമീപത്തായി വേറെയും സ്മാരകങ്ങൾ ഒറ്റപ്പെട്ടുനിൽക്കുന്നുണ്ട്. ഈ പ്രദേശത്തേക്ക് സമീപിക്കാനുള്ള ആദ്യകാരണം രണ്ട് cubical structures ആണ്. വിജയനഗര സാമ്രാജ്യത്തിലെ സുപ്രധാന അംഗങ്ങളുടെ ശവകുടീരങ്ങൾ ആയിരുന്നൂ, ഇവരണ്ടും. വിജയനഗര തലസ്ഥാനത്ത് മുസ്ലിം പ്രധാനികൾക്ക് വിശാലമായ ഒരു ശ്‌മശാനം പോലെയാണ് ഈ സ്ഥലം. നൂറുകണക്കിന് കല്ലറകൾ. ഇവരിൽ ഭൂരിഭാഗവും നീണ്ട ഒറ്റക്കല്ലുകൊണ്ടു മൂടിയവയാണ്.

1336 ലാണ് ഹംപി നഗരം സ്‌ഥാപിക്കപ്പെടുന്നത്. ചരിത്രാവശിഷ്ടങ്ങളുടെ പഠനത്തിൽനിന്നും കോട്ടകെട്ടി ഭദ്രമാക്കിയിരുന്ന നഗരമായിരുന്നു ഹംപി എന്നുമനസിലാക്കാൻ സാധിച്ചിട്ടുണ്ട്. ഉന്നതനിലവാരത്തിൽ പണികഴിപ്പിച്ച ഈ നഗരം മറ്റു നഗരങ്ങളേക്കാൾ മികച്ചരീതിയിൽ ഉള്ളതാണെന്ന് പുരാതനസഞ്ചാരികളിൽ പലരും രേഖപ്പെടുത്തിയിട്ടുണ്ട്. കൊട്ടാരസമുച്ചയത്തിൽ നിരവധി കമാനങ്ങളും താഴികക്കുടങ്ങളും മണ്ഡപങ്ങളും ഉണ്ടായിരുന്നു. പ്രത്യേകം രൂപകൽപ്പന ചെയ്തു നിർമ്മിച്ച പഴത്തോട്ടങ്ങളും പൂന്തോട്ടങ്ങളും ഉണ്ടായിരുന്നു. പ്രതാപകാലത്ത് ഹംപി, വ്യാപാര സാംസ്കാരിക കേന്ദ്രങ്ങളാൽ പ്രശസ്തമായിരുന്നു. ചെട്ടി സമുദായക്കാർ, മുസ്ലീം കച്ചവടക്കാർ, പോർച്ചുഗീസുകാരെപ്പോലെയുള്ള യൂറോപ്യൻ കച്ചവട പ്രതിനിധികൾ തുടങ്ങിയവർ ഹംപിയിലെ ചന്തകളിൽ വ്യാപാരം നടത്തിയിരുന്നു. സാംസ്കാരിക പ്രവർത്തനങ്ങളുടെ കേന്ദ്രമായിരുന്നൂ, ഹംപിയിലെ ക്ഷേത്രങ്ങൾ. ദേവദാസികൾ വിരൂപാക്ഷ ക്ഷേത്രത്തിലെ മണ്ഡപങ്ങളിൽ രാജാക്കന്മാർക്കും ജനങ്ങൾക്കും മുൻപാകെ മനോഹര നൃത്താവതരണങ്ങൾ നടത്തിയിരുന്നു.

1565 ൽ ഗോൽകൊണ്ട, ബീജാപ്പൂർ, ബെരാർ, ബിദാർ, എന്നിവയുടെ ഭരണകർത്താക്കളായിരുന്ന ഡെക്കാൻ സുൽത്താൻമാർ വിജയനഗരത്തെ പരാജയപ്പെടുത്തിയതോടെയാണ് ഈ മഹാനഗരത്തിൻ്റെ പ്രതാപകാലം അസ്തമിച്ചുതുടങ്ങിയത്.

ഹംപിയിൽ നിന്ന് 13 കിലോമീറ്റർ അകലെയുള്ള ഹോസ്‌പെട്ടിലാണ് അടുത്ത റെയിൽവേ സ്റ്റേഷൻ ഉള്ളത്. ഹോസ്‌പെട്ടെ ബാംഗ്ലൂരും ഹൈദരാബാദും ഗോവയും ആയും ബന്ധിപ്പിച്ചിരിക്കുന്നു. 60 കിലോമീറ്റർ അകലെ ബെല്ലാരിയിലാണ് ഏറ്റവുമടുത്ത വിമാനത്താവളം. ഏറ്റവും അടുത്തുള്ള അന്താരാഷ്ട്ര വിമാനത്താവളം 360 കിലോമീറ്റർ ദൂരത്തുള്ള ബാംഗ്ലൂരിലാണ്. കേരളത്തിൽനിന്ന് പോകുന്നവർക്ക് മംഗലാപുരത്ത് ഇറങ്ങി അവിടെനിന്നും രാത്രിയിൽ ഹോസ്‌പെട്ടിലേക്കുള്ള ബസ് പിടിക്കാവുന്നതാണ്. ആർക്കിയോളജിക്കൽ സർവേ ഓഫ് ഇന്ത്യയുടെ കീഴിൽ ആയതുകൊണ്ട് ഹംപിയിൽ വലിയ ഹോട്ടലുകൾ ഒന്നും ലഭ്യമല്ല. എന്നാലും ഹോംസ്റ്റേകൾ ലഭ്യമാണ്. ഹോട്ടലുകളിൽ തന്നെ താമസിക്കണം എന്നുള്ളവർക്ക് ഹോസ്‌പെട്ടിലിൽ താമസിക്കാവുന്നതാണ്.